|
Naxçıvani
Məhəmməd ibn Hinduşah ibn Səncər
ibn Abdullah əl-Girani
ən-Naxçıvani
(təqribən
1293, Naxçıvan
- 1376) - alim və dövlət xadimi, qazı əl-qüzzat
(baş qazı). Tanınmış elm xadimləri
nəslinə mənsub olmuş, atası Hinduşah Naxçıvaninin
yolunu davam etdirmişdir. Yaxşı təhsil
almış, ərəb, fars, türk dillərini mükəmməl
bilmiş, dövrünün bir sıra elmlərinə yiyələnmişdir.
14-cü əsrin 20-ci illərində Təbrizə
gəlmiş və Hülakular sarayında maliyyə sahəsində
çalışmışdır. F. Rəşidəddinin oğlu, sonralar dövlətin baş vəziri
olmuş Qiyasəddin
Məhəmməd Rəşidinin yanında münşi və nədim
olmuş, qabiliyyətinə görə "Şəmsi münşi
ən-Naxçıvani" ləqəbini almışdır. Qiyasəddin
Məhəmməd Rəşidinin vasitəçiliyi ilə Elxani
hökmdarı Sultan Əbu Səid Bahadır xanla (1316-1335)
tanış olmuş, onun göstərişinə
əsasən dövlət quruluşu və idarə sisteminə həsr
olunmuş xüsusi əsər yazmağa başlamış, lakin
onu uzun müddətdən sonra
(1366) başa çatdıra
bilmişdir. Həyatının ikinci yarısı
Azərbaycanda Çobanilərin
ağalığı və Cəlarilərin
hakimiyyəti dövrlərinə
təsadüf edir. Bu illərdə
din sahəsində də məşhurlaşmış və Cəlarilər dövründə bir müddət dövlətin baş qazısı
(qazı əl-qüzzat) vəzifəsində çalışmışdır. Naxçıvaninin
ictimai-siyasi baxışları Nizam əl-mülk,
Rəşidəddin və onun oğlu
Qiyasəddinin, həmçinin
Vəssaf, Həmdullah Qəzvini və başqa
mütəfəkkirlərin baxışları ilə
demək olar ki,
eyniyyət təşkil edir. O da sələfləri kimi, dövlət
quruluşunda monarxiya sistemi
və mərkəzləşdirilmiş
güclü hakimiyyət tərəfdarı olmuşdur.
Elmi irsindən dövrümüzədək 2 əsər
çatmışdır. 1328-ci ildə başa
çatdırdığı "Sihah əl-fors"
əsəri fars dilində işlədilən 2300 sözün,
ibarənin izahına həsr olunmuş
lüğətdir. Əsər
müəllifin müqəddiməsindən (dibaçə), 25 bab
və 431 fəsildən ibarətdir.
Lüğətin tərtibində sələflərinin təcrübəsindən istifadə edən müəllif
fars sözlərinin izahı zamanı bir çox dillərdən,
o cümlədən Azərbaycan və türk dili materiallarından
faydalanmışdır. Lüğətdə Azərbaycan
əhalisinin həyat tərzini əks
etdirən etnoqrafik
materiallar vardır. Burada bir çox söz ustalarının,
eləcə də atası Hinduşah Naxçıvaninin
şerlərindən parçalar verilir.
Müəllif yeri gəldikcə
fars dilinin leksikologiyası və fonetikasından
bəhs edir. Əsər sonrakı dövrlərdə
lüğət tərtibçiləri üçün mənbə
rolunu oynamışdır. 4
əlyazma nüsxəsi məlumdur. 1962-ci
ildə Tehranda Ə. Taəti
tərəfindən nəşr olunmuşdur.
Cəlairi hökmdarı Şeyx Üveysə (1356-1374)
həsr olunmuş və 1366-cı ildə tamamlanmış 2-ci
əsəri iki hissədən ibarət "Dəstur əl-katib fi
təyin əl-məratib" ("Dərəcələrin təyin
edilməsində
katiblər üçün göstəriş") əsəridir. Burada
rəsmi dövlət sənədlərinin nümunələri verilmişdir.
Lakin sənədlər, sadəcə, nümunə xarakteri
daşımayıb, dövrün ictimai-iqtisadi,
siyasi, mədəni və dini həyatı barədə çoxlu real
faktlarını əks etdirir. Əsərdə torpaq
mülkiyyəti
formaları, torpaqdan istifadə
qaydaları,
vergi və mükəlləfiyyətlər, hərbi quruculuq,
hərbi və dini məhkəmələr, şəhər həyatı,
sənətkarlıq və ticarət, oturaq və köçəri
təsərrüfatla bağlı məsələlər, xalq kütlələrinin
acınacaqlı vəziyyəti və mübarizəsi, feodal iyerarxiyasına
uyğun bütün vəzifələrin şərhi, bir
çox elm adamları, dövlət xadimləri, sənətkarlar
və s. barədə məlumat verilir. Müəllif dövrün
idarə sistemində mövcud olmuş vəzifələrə
təyinatları şərh edərkən nümunə kimi faktik
sənədləri misal
göstərmişdir. Burada real tarixi
şəxsiyyətlər və yer adları
xatırlanır. Əsərdə
100-dən artıq tarixi termin, istilah verilir və
onların bir çoxu müəllif tərəfindən açıqlanır. Əsər Nizam
əl-mülkün "Siyasətnamə"si, Rəşidəddinin
"Cami ət-təvarix"i və s. əsərlərlə bir
səviyyədə tutulur. Dünya kitabxanalarında 6
əlyazma nüsxəsi mövcuddur.
Elmi-tənqidi mətni (bütün mövcud əlyazma nüsxələri əsasında)
akademik Ə. Ə. Əlizadə tərəfindən hazırlanmış
və 1964-1976-cı illərdə Moskvada 2 cilddə
(3 kitabda) çap olunmuşdur. |
